PARADOKS HO HANOIN SALA KONABA TETUN

* Husi Estanislau S. Saldanha, Staf Hanorin DIT

Tanba saa Timor oan barak sei hanoin Tetun seidauk dezenvolve? Tanba saa Timor oan barak sei hanoin katak Tetun seidauk bele uza hodi hanorin? Timor oan sira nee sei iha komplexu inferioridade, mai husi grupu eksklusivismu, “nostalgista”, mentalidade dependenti, barukten hanoin & servisu no “malae sira nia restu”.

Timor oan lo’los sei fiar ho dehan katak Tetun bele uza hodi hanorin iha nivel eskola hotu. Nunee sira sei servisu makas hodi realiza mehi, fiar ho objetivu nee. Timor oan lo’los sei halo tuir Konstituisaun RDTL Artigu 13 ho Lei Ensinu Baziku nebee rekere Tetun tenki uza mos hodi hanorin iha nivel eskola hotu no komunikasaun ofisial estadu nian. Labele obriga ema hodi kulia deit ho Portugues, no ignora funsaun Tetun nudar lian nasional ho ofisial.

Ohin loron Tetun hahu dezenvolve makas. Tetun hahu hariku husi lian seluk hanesan Portugues, Ingles ho Bahasa Indonesia, liu-liu termu teknika sira. CLS-DIT, INL-UNTL, Timor Aid, Igreija ho seluk mos hahu dezenvolve Tetun, maske padraun seidauk hanesan. Laos buat ida segredu katak lian ida hariku ho lian seluk. Metodu hariku lian ida ho lian seluk kuaze adopta mos iha nasaun hotu. Ezemplu diak mak lia sira hanesan Ingles hariku holian Franses ho Latin; Bahasa Indonesia hariku  husi lian Portugues, Olanda, Ingles, Latin, Java, Sansekerta ho Arab, no Melayu (Malaysia) hariku husi lian Ingles, Hindi ho China.

Iha faze dezenvolvimentu Tetun lao makas, mosu tendensia ho “impedimentu” husi ema barak ho argumentu nebee la klean no la realistiku. Nee hanesan paradox ida nebee halo husi ulung boot balu husi Governu, Parlamentu Nasional ho Igreija. Tanba sa hau dehan deklarasaun ho politika kontemporer husi estadu agora sai opsaun paradoxial?

Tanba iha tempu nebee susar tebes rekursu (ema ho osan) iha Kolonializmu Portugues ho okupasaun Indonesia, igreija katolika sai pionir hodi hakerek orasaun, muzika igreija, hanorin ema iha Tetun. Nunee Tetun hahu dezenvolve makas iha Timor-Leste via parokia, no misionariu sira (inklui mos katekista sira). Nunee Tetun kuaze espaila iha Timor-Leste tomak, so Distritu Lautem ho Oecusse mak hasoru difikuldade oituan. Nunee mos iha tinan 2001 ho inisiu tinan 2002, diskusaun iha Asembleia Konstituante nebee ikus mai transfere an ba Parlamentu Nasional, ho Governu Timor-Leste barak liu halao iha Tetun no lei barak tradus ona iha Tetun. Nee signifika katak Tetun la problema uza iha komunikasaun formal iha Governu, Parlamentu Nasional, instituisaun estadu seluk, eskola ho igreija.

Agora ulun boot balu husi igreija “seolah-olah seidauk rekuinese ho afirma” konaba papel importante igreija nian iha dezenvolvimentu Tetun, no la konsistenti dudu Tetun uza hanesan lian ofisial iha eskola ho fatin ofisial seluk. Maibe ulung boot sira advoka liu uza Portugues hodi hanorin. Mos Governu ho Membru Parlamentu Nasional barak ohin loron hakarak troka diskusaun iha PN, no hakerek lei ihadeit Portugues. Nunee atu hahu ignora Tetun hanesan lian ofisial nebee konsagra ona iha Konstituisaun RDTL. Bainhira membru PN hakarak posibiliza atu diskusaun mos bele halao iha Portugues, nee la signifika katak la bele uza Tetun. Nunee buat nebee pratika ona tenki pratika nafatin tuir lei, no karik aumenta tan lian seluk, la presiza dudu ses Tetun. Laos hasai lian Tetun hodi uza fali lian seluk iha komunikasaun formal. Nee viola Konstituisaun RDTL, no Parlementu Nasional la bele halo aktu inkonstitusional.

Iha situasaun ida defisil nebee Timor-Leste hasoru limitasaun rekursu, maibe Tetun uza ona. Tanba sa agora iha rekursu diak liu, no ema hahu uza Tetun barak ona hodi hanorin iha eskola, sentru formasaun,universidade, ho komunikasaun  iha nivel govermental ho estadu, depois mosu hanoin hodi dehan Tetun seidauk preparadu hodi uza iha komunikasaun formal? Nee signfika katak paradox, ironiku, irasional ho hanoin sala konaba Tetun.

Ita tenki hatene katak Timor-Leste presiza iha lian ida nebee bele fasilita ema hotu hodi halo komunikasaun efetivu, partisipa ativu iha kualker eventu, fiar an, ho iha dignidade. Lian laos deit media hodi hatoo informasaun, maibe lian halo ema orguilu hodi aktualiza ka expresa niaan, livre ho komfortavel hodi hatoo nia hanoin no obra, mos hanesan kultura hodi hatudu nia an hanesan ema ida iha universiu ida. Lian mos hatudu self-esteem (harga diri ka dignidade) ema ka sosiedade ida nian. Lian halo ema hamrik hanesan ho rai seluk, no lian mos simboliza sosiedade ida hanesan nasaun ida independenti. Nunee lian tenki sai simbolu ho identidade nasional.

Atu akomoda filozofia konaba lian nee, importante tebes lian nee tenki “membumi”, mai duni husi rai nee, asosia ho nia fiar ho vizaun, mai duni husi nia kultura, no uza hanesan simbolu ho identidade hodi distingui nia sosiedade ho ema seluk. Iha kontestu nee mak Tetun iha, notanba Timor oan barak liu mak hatene Tetun, kompara ho lian seluk. Nunee mos Tetun mai duni husi Timor-Leste, laos mai husi tasi balu, maske iha prosesu dezenvolvimentu Tetun sei no hariku ona ho lian seluk. Nunee mak Tetun konsagra ona hanesan lian nasional ho ofisial iha Konstituisaun RDTL Artigu 13, no mos artikula iha Lei Baze Edukasaun.

Governu ho instituisaun estadu tomak iha obrigasaun ho responsabilidade hodi hatuir Konstituisaun RDTL ho lei existente hodi posibiliza Tetun uza iha eskola ho “komunikasaun ofisial” estadu nian. Governu presiza investa makas iha Tetun, tanba tinan hirak ona Tetun sai “anak tiri” no la hetan atensaun husi governu hodi dezenvolve iha nia rai rasik. Iha parte seluk evidensia barak ona hatudu katak investimentu masiva iha Portugues, maibe too agora la efetivu. No nia impaktu mak kualidade edukasaun iha TL kuaze lao iha fatin (stagnasi),no eventualmente kontribui ba hamenus kompetividade ho produtividade Timor oan nian iha merkadu servisu. Governu presiza fasilita Kongresu Nasional Lian Tetun hodi padroniza lian Tetun hodi uza hanesan lian ofisial iha kontestu riil, laos iha surat tahan ho artikulasaun politika deit.

*Artigu nee reprezenta hanoin personal autor nian, no la reprezenta instituisaun nebee autor asosia ba.